Ζήτημα συνείδησης

Αφορμή για τις παρακάτω σκέψεις μου αποτέλεσε ένα γεγονός που σχετίζεται με τις σπουδές μου στις ΗΠΑ. Στο μάθημα Διεθνούς Αναπτυξιακού Δικαίου που καλούμαι να δώσω εξετάσεις την επόμενη εβδομάδα, ο καθηγητής εφαρμόζει το σύστημα take home on an honor code. Θα πάρουμε τις ερωτήσεις στις 9 το πρωί και θα πρέπει να παραδώσουμε το γραπτό μας στις 5. Όντας σε graduate school με μέσο όρο ηλικίας τα 30, θεωρείται δεδομένο ότι θα τηρηθεί ο κώδικας τιμής, που συνίσταται στην απαγόρευση να χρησιμοποιήσουμε σημειώσεις ή σχετική βιβλιογραφία και θα πρέπει να στηριχτούμε στις σκέψεις μας εκείνη τη στιγμή. Στο μυαλό μου ήρθαν σκηνές από τις εξετάσεις στη Νομική Αθηνών. Αν και στο μεταπτυχιακό μου στην Αθήνα δε θυμάμαι να υπήρχαν περιπτώσεις αντιγραφής, στο προπτυχιακό επίπεδο ήταν θεσμός και μαγκιά να αντιγράψεις. Υπό την ανοχή των καθηγητών. Για να μην πάω σε ένα άλλο επίπεο γελοιότητας που αφορουσε στις εισαγωγικές εξετάσεις για το Δικηγορικό Σύλλογο Αθηνών. Το δε αστείο είναι ότι στο εξωτερικό όταν λέω ότι είμαι Barrister στην Αθήνα, εκπλήσσονται για το κατόρθωμά μου και με συγχαίρουν! Ειδικά ένας Ιάπωνας φίλος μου, στη χώρα του οποίου μόνο το 1% των αποφοίτων Νομικής θα μπορέσουν να περάσουν τις αντίστοιχες εξετάσεις και να παρασταθούν ενώπιον των δικαστηρίων της χώρας τους. Το χειρότερο σημείο για εμένα ήταν όταν ρώτησα κατά πόσο οι Αμερικάνοι φοιτητές τηρούν τον κώδικα τιμής: το παγερό βλέμμα του συμφοιτητή μου που θεωρούσε αυτονόητη την απάντηση. Ένιωσα την ίδια στιγμή στην ατμόσφαιρα κι μία αίσθηση ειρωνείας όταν μου είπε καυστικά: Μα ο Αριστοτέλης δεν μιλούσε για τη δικαιοσύνη με την έννοια της ενσυνείδητης τήρησης των νόμων;

Πολλοί συχνά στην Ελλάδα γίνεται λόγος για τα προτερήματα της φυλής μας, τροφή στα φιλάρεσκα συναισθήματα ενός λαού που ψάχνει να βρει τη θέση του στο παγκοσμιοποιημένο γίγνεσθαι. Οι ακραίοι θα κάνουν λόγο για την μοναδικότητα της ελληνικής φυλής, την αξεπέραστη ευφυία των προγόνων μας, τον Καραβαγγελή που δίδαξε φυσική στον Αινστάιν και τον ανεπανάληπτο πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων. Οι πιο ρομαντικοί και μετριοπαθείς θα τονίσουν το φιλότιμο των Ελλήνων (με την απαραίτητη εκ μέρους τους διευκρίνηση ότι η λέξη αυτή δεν μεταφράζεται σε άλλες γλώσσες - λες κι οι άλλοι λαοί δε γνωρίζουν το συναίσθημα της τιμής ή δεν έχουν διαμορφώσει την έννοια της συνείδησης...) και ένα αίσθημα αλληλεγγύης που υπάρχει, ειδικά στην επαρχία, για τα πιο αδύνατα οικονομικά μέλη της τοπικής κοινωνίας.

Σε καθένα από τα παραπάνω στοιχεία μπορεί κανείς να βρει όντως ψύγματα αλήθειας, μίας διαφορετικότητας των Ελλήνων, νοούμενη όχι ως προτέρημα αλλά ως ιδιαιτερότητα. Είναι τόσοι, όμως, οι τομείς της κοινωνικής, οικονομικής, πολιτικής ζωής και της επιστήμης στους οποίους οι νεοέλληνες υστερούμε, όπου ακόμα και η αναφορά της λέξης προτέρημα φαντάζει ύβρις. Περισσότερο θα ήθελα να σταθώ σε ένα σημείο: την αίσθηση κοινωνικής δικαιοσύνης, τη συνείδηση της ισότητας και του σεβασμού στο συνάνθρωπο. Δυσκολευόμαστε πολλοί (και πολύ) να αναπτύξουμε τη συναίσθηση ότι οι πράξεις μας έχουν άμεσο αντίκτυπο στο γείτονά μας, στο συμπολίτη μας, στο συνάδελφό μας, στο συμπατριώτη μας εν γένει, στους ανθρώπους του κόσμου συνολικότερα ή ακόμα περισσότερο στις επόμενες γενιές που θα κατοικήσουν αυτό τον πλανήτη.

Μιλάμε καταρχήν για το ζήτημα της οικολογικής συνείδησης, υποανάπτυκτης έως ανύπαρκτης ακόμα στην ελληνική κοινωνία, που δε δύναται να ακολουθήσει ακόμα και τις πιο απλές δράσεις, όπως η ανακύκλωση, η δεντροφύτευση, ο περιορισμός της χρήσης των κλιματιστικών, η αντικατάσταση των κοινών λαμπών πυρακτώσεως. Πως μπορεί κανείς να ωθήσει την ελληνική κυβέρνηση να πάρει ριζικά μέτρα για το περιβάλλον, όταν ο ελληνικός λαός δεν έχει θέσει, όχι ως προτεραιότητα αλλά ούτε ως σημαντική παράμετρο, την προστασία του περιβάλλοντος στην καθημερινή σκέψη του;

Άλλο παράδειγμα έλλειψης κοινωνικής συνείδησης είναι η μειωμένη έως ανύπαρκτη πάλι φορολογική συνείδησή μας. Απαιτούμε από το κράτος να είναι παντού παρόν, να ρυθμίζει, να παρέχει, να τιμωρεί. Το κράτος όμως δεν είναι επιχειρηματίας, δεν έχει σαν σκοπό του την παραγωγή πλούτου. Τα κόμπλεξ της τουρκοκρατίας και της περιόδου κυριαρχίας των κοτσαμπάζηδων έχουν αφήσει τα κατάλοιπά τους στη "φιλότιμη" κατά τα λοιπά ελληνική φυλή, που δεν υπακούει στους νόμους της δικής της πλέον πολιτείας, δεν αντιλαμβάνεται ότι με την τακτική της αυτή θα τιμωρήσει και πάλι τα πιο αδύναμα μέλη της κοινωνίας. Εκτεταμένη φοροδιαφυγή! Σουηδικό μοντέλο ανάπτυξης ζητάνε οι προοδευτικοί έλληνες, ξεχνόντας τα υψηλά ποσοστά φορολογητέου εισοδήματος που προβλέπει το σουηδικό σύστημα. Πρέπει δε να δεχθούμε ότι οι χαμηλοί μισθοί στην Ελλάδα είναι και αποτέλεσμα αυτής της φοροδιαφυγής, που δεν απαντάται μόνο σε συγκεκριμένα επαγγέλματα, αλλά αφορά σε κάθε συναλλαγή οικονομικού περιεχομένου που μπορεί να αποκρυβεί από τις φορολογικές αρχές. Δημιουργήσαμε και στηρίζουμε ένα παράλυτο κράτος.

Συνεχίζουμε με ένα πολύ μεγαλύτερο πρόβλημα, που αφορά τόσο τις ζωές των συνανθρώπων μας, όσο και το σεβασμό του περιβάλλοντος και ειναι η έλλειψη οδηγικής σνείδησης. Λίγες φορές αν κάνεις κινηθεί στον οδικό άξονα Πατρών-Κορίνθου, θα καταλάβει ότι πολλοί από όσους κρατούν τιμόνο σίγουρα πάσχουν από σύνδρομα κατωτερότητας και βρίσκουν στο δρόμο την κατάλληλη ευκαιρία να κάνουν επίδειξη ταλέντων και παραφροσύνης ακροβατώντας στο σκοινί της ζωής παρέα με όσους βρεθούν στο διάβα τους. Μα πόσοι ενδιαφέρονται για το γεγονός ότι το πατημένο γκάζι αυξάνει τις στροφές και μαζί τις εξατμίσεις αερίων που μολύνουν και ρυπαίνουν το περιβάλλον; Όλα τα επιστημονικά κέντρα παρουσιάζουν έρευνες για το πόσο λιγότερο επιβαρυντική για το περιβάλλον θα ηταν μία πιο συντηρητική οδήγηση, μα κανείς δε φαινεται να αλλάζει τη συμπεριφορά του από αυτό τον παράγοντα.

Θα μπορούσα να απαριθμήσω κι άλλα παραδείγματα, ενδεικτικά κατ' εμέ της έλλειψης συνείδησης που επηρεάζει πολλές πλευρές της ζωή μας. Κατηγορούμε το κράτος και τους άρχοντες για ατιμωρησία των κακοποιών, αλλά ευθύνη (και δη ποινική) φέρουμε κι εμείς με την ανοχή (ή την ενέργειά μας) σε φαινόμενα που εξαρτώνται κι από εμάς (διαφθορά με λάδωμα, αναξιοκρατία στην καθημερινότητά μας, αγορά παρανόμως αναπαραχθέντων οπτικοακουστικών έργων-clopyright!). Μας διακατέχει μία απίστευτη παθητικότητα, μία έλλειψη κινήτρου να ξεπεράσουμε τις μέτριες προσδοκίες που τρέφουμε από τον εαυτό μας. Η θεωρία της ήσσονος προσπάθειας είναι το δόγμα του νεοέλληνα. Μετριότητα κι όχι μεσότητα... Πόσο διαφέρει το ον μας από το δέον, που θα έλεγαν κι οι αρχαίοι...